ΦΙΛΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Ανασκόπηση 2020: Ένα αλλόκοτο και “πυκνό” έτος

*Ο Κωνσταντίνος Φίλης είναι Εκτελεστικός Διευθυντής ΙΔΙΣ και αναλυτής διεθνών θεμάτων του ANT1.

Το 2020 αποτέλεσε μία ιστορική χρονιά. Το ξέσπασμα της πανδημίας της Covid-19 ήταν το κορυφαίο γεγονός που σημάδεψε τις ζωές μας (με τραγικό απολογισμό σε απώλειες ζωών), τις διεθνείς σχέσεις, την οικονομία, ενώ βέβαια επέδρασε στις κοινωνικές σχέσεις, στις αλυσίδες τροφοδοσίας, στον ανταγωνισμό αλλά και τη συνεργασία. Ο αντίκτυπος του SARS-CoV-2 δεν μπορεί να εκτιμηθεί, ωστόσο, είναι βέβαιο ότι και ένα μεγάλο μέρος του 2021 θα αφορά στη διαχείριση των συνεπειών, χωρίς να αποκλείονται περαιτέρω αναταράξεις, ακόμη και ανατροπές καθεστώτων, κυρίως στις πιο ευάλωτες χώρες των οποίων οι πληθυσμοί πλήττονται τόσο στο υγειονομικό όσο και στο οικονομικό πεδίο.

Στα εθνικά μας θέματα, το 2020 ήταν μία ιδιαίτερα «πυκνή» σε γεγονότα χρονιά. Στο τέλος της μέρας, το ισοζύγιο είναι θετικό, αλλά υπήρξαν και αστοχίες σε τρία επίπεδα: της Λιβύης, της διαχείρισης των σεισμικών ερευνών εκ μέρους του Ορούτς Ρέις και των ευρωπαϊκών κυρώσεων σε βάρος της Τουρκίας. Υπήρξαν, όμως, και καθοριστικές επιτυχίες, όπως η υπογραφή συμφωνίας τμηματικής οριοθέτησης ΑΟΖ με την Αίγυπτο, η εμβάθυνση των σχέσεων με  Αίγυπτο και Ισραήλ αλλά και η διεύρυνση της συνεργασίας μας με χώρες του Κόλπου, η διαχείριση στον Έβρο, καθώς και η ενίσχυση της αμυντικής μας ισχύος.

Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της Λιβύης, μετά το παράνομο τουρκολιβυκό σύμφωνο, είχαμε την εμπέδωση της τουρκικής παρουσίας, ακόμη και μέσω της συστηματικής παραβίασης του εμπάργκο όπλων του ΟΗΕ. Η Τουρκία είναι πλέον εκ των σημαντικότερων παικτών, κυρίως γιατί επέδειξε αποφασιστικότητα, διέθεσε κεφάλαια και στρατιωτικό προσωπικό. Είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι για την Άγκυρα το τουρκολιβυκό σύμφωνο είναι η μόνη σύμπραξη με τρίτος κράτος στην Ανατολική Μεσόγειο, που επιστεγάζει το δόγμα της Γαλάζιας Πατρίδας, άρα θα προσπαθήσει με «νύχια και με δόντια» να το διατηρήσει στη ζωή.

Στα ενεργειακά είχαμε τη συμφωνία για τον αγωγό East Med, με περιορισμένες πάντως τις πιθανότητες υλοποίησης (και λόγω της πτώσης των τιμών πετρελαίου), αλλά και το πάγωμα των γεωτρήσεων στην κυπριακή ΑΟΖ, με εξαίρεση τις παράνομες εκ μέρους της Τουρκίας. Οι τριμερείς με Αίγυπτο και Ισραήλ εμβαθύνθηκαν σημαντικά και μάλιστα με το δεύτερο είχαμε και συμμετοχή των ΗΠΑ, ενώ στις αρχές του χρόνου η Γαλλία και η Ιταλία συμμετείχαν σε μία πενταμερή σύνοδο, με τη Ρώμη, ωστόσο, να αποφεύγει να υπογράψει το κοινό ανακοινωθέν.

Μεταξύ Ιουνίου και Αυγούστου, η Ελλάδα συμφώνησε με Ιταλία και Αίγυπτο για την οριοθέτηση ΑΟΖ και λίγο αργότερα με την Αλβανία για παραπομπή των διαφορών μας στη Χάγη. Έτσι, δείξαμε προς πάσα κατεύθυνση ότι μπορούμε και θέλουμε να συνεννοούμαστε με τους γείτονες ώστε να επιλύουμε τις εκκρεμότητες μας και πλέον απομένουν η Λιβύη και η Τουρκία (ασφαλώς και η Κύπρος) για να ολοκληρώσουμε τις διευθετήσεις ως προς τις θαλάσσιες ζώνες. Αλλά είμαστε και σε επίπεδο εικόνας και ουσίας σε πλεονεκτική θέση, ενώ μάλιστα η συμφωνία μας με την Αίγυπτο διεμβόλισε το τουρκολιβυκό σύμφωνο, παράγοντας μία νομική διαφορά, που θα πρέπει να επιλυθεί από τα διεθνή δικαστήρια. Εντούτοις, για να ολοκληρωθεί η πρώτη φάση των συμφωνιών, πρέπει να πιέσουμε την Ιταλία (στους αλιείς της οποίας παραχωρήσαμε δικαιώματα εντός ελληνικής ΑΟΖ) να επικυρώσει τάχιστα τη συμφωνία μας, ώστε εν συνεχεία να προχωρήσουμε σε ανακήρυξη ΑΟΖ στη συγκεκριμένη περιοχή του Ιονίου.

Στον Έβρο, η Τουρκία επιχείρησε να εκβιάσει Ελλάδα και ΕΕ, στέλνοντας χιλιάδες απελπισμένους και όχι μόνο ανθρώπους για να περάσουν σε ευρωπαϊκό έδαφος. Η έγκαιρη παρέμβαση των ελληνικών αρχών, που μόνο στον ύπνο δεν πιάστηκαν, ματαίωσε το τουρκικό σχέδιο, δίνοντας μας πόντους έναντι των ευρωπαίων εταίρων μας, επειδή προασπιστήκαμε τα ευρωπαϊκά σύνορα. Είναι, επίσης, σημαντικό το γεγονός ότι οι ροές μέσω Αιγαίου, κόντρα στις προβλέψεις αρκετών, μειώθηκαν κατά σχεδόν 90%, τόσο λόγω της πανδημίας, της απροθυμίας της Άγκυρας να «ρίξει» αυτό το χαρτί στο τραπέζι αλλά και της αποτελεσματικότητας εκ μέρος της Ελλάδας στην αποτροπή εισόδου. Είχαμε, βέβαια, και τις απόπειρες εμβολισμού σκαφών του λιμενικού σε Λήμνο και Κω, καθώς και την πρόσκρουση του τουρκικού πολεμικού πλοίου, «Κεμάλ Ρέις», που συνόδευε το σεισμογραφικό ¨Ορούτς Ρέις», με τη φρεγάτα «Λήμνος», κάτι που κόστισε επικοινωνιακά αλλά και στο πρεστίζ της γείτονος.

Το καλοκαίρι, η τουρκική κυβέρνηση μετέτρεψε την Αγία Σοφία, ένα μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, σε τέμενος. Πρόκειται βέβαια για ένα διεθνές ζήτημα και όχι ελληνοτουρκικό, το οποίο άγγιξε τις ευαίσθητες χορδές όλων των ορθοδόξων. Η υπόθεση, πάντως, ξεχάστηκε γρηγορότερα του αναμενομένου, οι αντιδράσεις ήταν χλιαρές και οι καταδίκες προφορικές, ωστόσο, η κίνηση αυτή όχι μόνο δεν απέδωσε καρπούς για τον Ερντογάν στο εσωτερικό αλλά και επιβεβαίωσε αφενός την κλίση της Τουρκίας προς την Ανατολή, αφετέρου, την περιφρόνησή της για διεθνείς συνθήκες, συμφωνίες, όπως βέβαια και ψηφίσματα του ΟΗΕ, στην περίπτωση του ανοίγματος των Βαρωσίων στην κατεχόμενη Κύπρο. Λίγο αργότερα από την Αγία Σοφία, την ίδια τύχη είχε και η Μονή της Χώρας, ένα χριστιανικό μοναστήρι με μοναδικά ψηφιδωτά.

Σε μία από τις σημαντικότερες και αρνητικότερες εξελίξεις της χρονιάς, από τις αρχές Αυγούστου μέχρι τα τέλη Νοεμβρίου, με ένα μικρό διάλειμμα, το σεισμογραφικό σκάφος «Ορούτς Ρέις» διενήργησε παράνομες δισδιάστατες σεισμικές έρευνες σε ανοριοθέτητη περιοχή (που εμείς θεωρούμε δική μας υφαλοκρηπίδα), χωρίς να παρεμποδιστεί, ακόμη και όταν βρέθηκε μεταξύ 6 και 12 ν.μ. από το Καστελλόριζο αλλά και τη Ρόδο, δηλαδή εντός δυνητικών ελληνικών χωρικών υδάτων, που σημειωτέον, η επέκτασή τους αποτελεί μονομερές δικαίωμα της κάθε χώρας. Η ελληνική κυβέρνηση κατάφερε μεν να καταστήσει το ζήτημα ευρωτουρκικό, αλλά απέτυχε να αναστείλει τις παράνομες ερευνητικές δραστηριότητες του τουρκικού σκάφους για 82 μέρες.

Στη διάρκεια αυτής της κρίσης, αλλά και των συστηματικών παραβιάσεων εκ μέρους της Άγκυρας εντός της κυπριακής ΑΟΖ, η ΕΕ δεν στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων και τα μηνύματά της προς την Άγκυρα ήταν συνήθως θολά και άτολμα. Η Αθήνα εγκλωβίστηκε στις κυρώσεις, που ήταν έτσι και αλλιώς ατελέσφορες, διότι η ήπια εκδοχή τους δεν επηρεάζει τον Ερντογάν, ενώ η επίτευξη ομοφωνίας για τη λήψη σκληρών μέτρων ήταν σχεδόν αδύνατη λόγω των αντιδράσεων σημαντικού αριθμού κρατών, προεξεχούσης της Γερμανίας. Εντούτοις, το ξεπάγωμα των ευρωτουρκικών σχέσεων περνάει μέσα από την Αθήνα και τη Λευκωσία και αυτό είναι ένα ισχυρό χαρτί στα χέρια μας, πολύ περισσότερο όσο βαθαίνει η κρίση στην τουρκική οικονομία. Η Αθήνα άρχισε να βάζει πίεση στο Βερολίνο για την επιβολή εμπάργκο όπλων στην Άγκυρα (κυρίως των γερμανικών υποβρυχίων). Η επιλογή αυτή δεν απέδωσε -όπως αναμενόταν- άμεσα καρπούς αλλά με τους κατάλληλους χειρισμούς μπορεί να αποτελέσει παρακαταθήκη για το μέλλον με το κόμμα των Πρασίνων (πιθανό μελλοντικό κυβερνητικό εταίρο) να στηρίζει την ελληνική θέση, καθώς και την κοινή γνώμη να τάσσεται στην πλειονότητά της υπέρ.

Τέλος, ενισχύσαμε τη σχέση μας με τον αραβικό κόσμο, ειδικότερα με κράτη του Κόλπου, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων ανησυχεί σφόδρα για την αλαζονική και επιθετική Τουρκία, ωστόσο, είναι σημαντικό, αποφεύγοντας στείρες αντιπαραθέσεις για χάρη άλλων/τρίτων, να εδραιώσουμε το 2021 τη θέση μας ως γέφυρα ειρήνης και σταθερότητας στην περιοχή.