Πολιτισμός

Γιάννης Μαρκόπουλος: Δεν κινδυνεύει η ταυτότητα των Ελλήνων

Σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις του, ο μεγάλος συνθέτης μιλά για όλος και για όλα, με αφορμή τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821

«Είναι περιπτώσεις που η δημοσιογραφική πένα επιβάλλεται να είναι λιγόλογη –ιδίως όταν πρόκειται να αναφερθεί σε ανθρώπους που έχει μιλήσει το έργο τους? όταν τα τραγούδια τους τραγουδήθηκαν από γενιές και γενιές –όταν οι συνθέσεις τους σημάδεψαν εποχές κι εποχές και έγιναν σύμβολα και μύθοι. Η πολυλογία της πένας σε τέτοιους ανθρώπους μόνο άχρηστη φλυαρία θα προσέθετε –ξέχωρα που ούτε στους ίδιους δε θα άρεσε μια υμνολογία για τον εαυτό τους. Μια τέτοια περίπτωση είναι ο Γιάννης Μαρκόπουλος –ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες, ο οποίος μαζί με μια χούφτα άλλων δημιουργών αποτελούν τον «Παρθενώνα» του ελληνικού πολιτισμού μας», σημειώνει ο δημοσιογράφος Στέλιος Παρασκευόπουλος, προλογίζοντας την συνέντευξη, μια από τις σπάνιες που παραχωρεί, ο σπουδαίος συνθέτης, αυτήν την φορά για την free press εφημερίδα «BOULEVARD». 

Η συνέντευξη του Γιάννη Μαρκόπουλου

Γιορτάζουμε τα διακόσια χρόνια από την Επανάσταση του ’21. Αυτά, τα «200 χρόνια Ελλάδα» τι σημαίνει για εσάς; Πως τα αποτιμάτε; Έγιναν λίγα; Έγιναν πολλά; Θα μπορούσαν να γίνουν περισσότερα; Τι κερδίσαμε, τι χάσαμε;

Κερδίσαμε τη νέα ζωή μας με τα πεδία της νόησης και της ανδρείας πάνω στη χώρα των προγόνων μας και ενώσαμε το διάστημα με την γενιά τους στην πατρίδα που λευτερώθηκε. Δεν νομίζω προς το παρόν ότι μας λείπει η Μικρά Ασία. Τώρα πλέον είμαστε εκεί που πάντα ανήκαμε. Στην ελεύθερη Ευρώπη. Έγιναν αρκετά. " Χρειαζόμαστε πάντα το πνεύμα που ορίζει την αίσθηση και που έτσι πλάθει το υλικό της ψυχής ". Χρειάζεται στην πορεία προς το ωραίο και το πνεύμα και η ύλη, όπως γράφει ο Κωνσταντίνος Τσάτσος στο βιβλίο του "Θεωρία της τέχνης". Βέβαια είχαμε και ζημιές. Όμως η ελευθερία κερδίζεται πολύ δύσκολα. Οι πρόγονοι μας υπέφεραν διότι έπρεπε να επιλέξουν "ελευθερία ή θάνατος'. Η χώρα μας απαιτεί τον σεβασμό όλων των κρατών για τον αγώνα που έδωσε.

Αρκετοί υποστηρίζουν ό,τι στα διακόσια αυτά χρόνια η Ελλάδα μπήκε σε τροχιά αφελληνισμού, σε όλα τα επίπεδα. Στο πολιτισμό, στη παιδεία, στη γλώσσα, στην ιστορική μνήμη και την εθνική συνείδηση, στο τρόπο ζωής κ. ο. κ. Η άποψη σας; Και πιστεύω να συμφωνείτε, αυτό άλλωστε αποτυπώνεται πολύ ξεκάθαρα στο μουσικό σας έργο, ότι η Ιστορία μας, οι παραδόσεις μας, η θρησκεία μας και η γλώσσα μας, είναι τα κεφαλαιώδη στοιχεία που συγκροτούν την εθνική μας ταυτότητα. Αυτή η ταυτότητα κλονίζεται; Κινδυνεύει; Χάθηκε;

Είναι δυνατόν; Η ταυτότητα των Ελλήνων δεν κλονίζεται, δεν κινδυνεύει άμεσα, δεν χάθηκε. Η ανθρωπογεωγραφία της χώρας είναι δεμένη με τον πολιτισμό -που πρέπει να τον ανακαλύψει πάλι- την οικογένεια και με την ουσιαστική διοίκηση όπου πάντοτε θα υπάρχει όρος δικαίου μέσα σε κάθε ελληνικό σπίτι. Γνωρίζουμε ότι διατηρεί σιωπηλά την ταυτότητα και ιδιότητα του, υποφέρει από τα συμβαίνοντα και έρχεται συνεχώς σε επαφή μ' αυτά που τον στηρίζουν σ' όλα τα επίπεδα. Στους πολέμους έχει δώσει τη ζωή του επανειλημμένα αλλά γνωρίζει απόλυτα -όπως τον δίδαξε ο τόπος που κατοικεί- την δύναμη του και επιβιώνει πολλές φορές δίχως να το γνωρίζει η πολιτική διοίκηση και αλλάζει όπως τον έχει διδάξει η ιστορία, το τοπίο, αλλά και ένα σπάνιο ένστικτο που κάθε τόσο το ενισχύει. Δεν κινδυνεύει η ταυτότητα. Γνωρίζουμε επακριβώς ο ένας τον άλλον καθώς και τους εχθρούς. Η γεωγραφία της ταυτότητας έχει σχέση πάντα με τον πολιτισμό, την συνείδηση και την ιστορική μνήμη.

Η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως παραμένει στη διαρκή ιστορική μνήμη των Ελλήνων, μ’ ότι αυτό συνεπάγει στην εθνική τους οντότητα, ή, είναι κάτι που δεν συγκινεί πλέον ιδιαίτερα; Σε μια στιγμή μάλιστα, που η Αγία Σοφία, το ύψιστο σύμβολο του Ελληνισμού – Ορθοδοξίας, μετατράπηκε προσφάτως σε τζαμί και ο νεο – οθωμανισμός απειλεί ευθέως την κυριαρχία της Ελλάδας –για την ώρα στο Αιγαίο.

Οι Έλληνες, όπως γράφει ο Steven Runciman (καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, στην έδρα της Μεσαιωνικής ιστορίας) ήταν υποχρεωμένοι να απαντούν στην διαφθορά του Τούρκου κατακτητή με πονηριά, στην αδικία με απιστία και στην ραδιουργία με αντι-ραδιουργία. Η εκκλησία επέζησε και όσο επιζούσε, ο ελληνισμός δεν μπορούσε να πεθάνει. Εδώ πρέπει να αναφερθώ στο θέμα της Ορθοδοξίας που έχει προσφέρει παγκόσμια στον άνθρωπο μια παράλληλη βοήθεια για την γνωριμία της αρχαίας φιλοσοφίας, δημοκρατίας, επιστήμης, πολιτισμού, τέχνης (θέατρο, μουσική, ποίηση) και της ελευθερίας. Αν παραμένει η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως στην μνήμη των απανταχού Ελλήνων είναι μια μνήμη που προσπαθεί να ανανεώσει τα θέματα της στον σύγχρονο κόσμο του πνεύματος, της διοίκησης και ιδιαίτερα του πολιτισμού παγκόσμια. Η Αγία Σοφία είναι το άλλο ανάκτορο-κτίσμα, απέναντι στον Παρθενώνα και το αρχαίο θέατρο όπου ιερουργούσε ένα παράλληλο δράμα μια μόνιμη λειτουργία σχεδόν ίδια πάντοτε.

Στη Δύση (Γερμανία, Αυστρία, Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία) τα "Ρέκβιεμ" (λειτουργίες), οι "Καντάτες" και λίγο μετά τα μελοδράματα προήλθαν όλα από το ορθόδοξο Βυζάντιο που η Δύση το θέλησε να καταστραφεί ώστε η πολιτιστική συνέχεα και η πολιτική κυριαρχία να περάσει μέσω της Ρώμης -Ιταλίας- σ' όλη την Ευρώπη. Τα θέματα όμως αυτά ανήκουν στους ιστορικούς και στην πολιτική της ψηφιακής εποχής. Προς το παρόν οι Πόντιοι δίνουν ένα τόνο δύναμης και μνήμης, αφού ουδέποτε νικήθηκε το σθένος τους μέσα στα χρόνια. Εμείς οι Κρητικοί τους χαιρόμαστε και τους σεβόμαστε. Η Αγία Σοφία θα επανέλθει ως μνημειακό κτίριο -σπάνιας αρχιτεκτονικής και πολιτισμού- και συγχωρούμε τους παπικούς για την αδιαφορία που έδειξαν στην μετατροπή του Ναού σε τζαμί του νεο-οθωμανισμού. Οι απειλές στην κυριαρχία της πατρίδας μας προέρχονται από τα σκοτεινά σχέδια μιας μικρής αντιευρωπαϊκής συμμαχίας κυβερνήσεων που σχέδιο τους είναι η διάλυση της ευρωπαϊκής ένωσης. Δε πιστεύω ότι θα το επιτύχουν.  

Βενετιά ή Πόλη; Ή, και τα δυο μαζί; Που, τελικά, κλίνει η Ελλάδα; Ή, που θα έπρεπε να κλίνει; Μήπως λοξοδρόμησε, ηθελημένα ή αθέλητα; Μήπως ακολουθά τον αγέρα εκεί όπου φυσάει –για να αντιγράψω μία φράση από την «Οδύσσεια» του Καζαντζάκη;

Η Βενετία πήρε πολλά κειμήλια από την Κωνσταντινούπολη όταν έπεσε στους Οθωμανούς. Παράλληλα οι Βενετοί πάση θυσία ήθελαν να κυριαρχήσουν στον ελληνισμό και ιδιαίτερα στην Κρήτη. Οι ελληνορθόδοξοι δεν υποτάχθηκαν στην εκκλησία της Ρώμης. Έλληνες και Βενετοί ζούσαν μέσα σ' ένα κλίμα αμοιβαίας δυσπιστίας και μισαλλοδοξίας. Τελικά βρήκαν ένα τρόπο συνεννόησης ειδικά στην Κρήτη με αποτέλεσμα να πάψει η εχθρότητα και να δημιουργηθεί ένα κορυφαίο φαινόμενο του νεοελληνικού πολιτισμού με σπουδαία τέκνα όπως ο Θεοτοκόπουλος, ο Κορνάρος, ο Χορτάτζης και άλλοι. Στην ερώτηση σας που κλίνει τελικά η Ελλάδα, απαντώ ότι συνεχίζει σ' ένα πολιτισμό που ξεχωρίζει σ' όλο τον κόσμο. Όχι δεν λοξοδρομήσαμε, όχι δεν ακολούθησε τον αγέρα εκεί όπου φυσάει -τουλάχιστον στο μεγαλύτερο ποσοστό- διότι υπάρχει και η διπλωματία του νεοελληνικού κόσμου για να αποφύγουμε την μίμηση και την κλεψιά του όποιου πολιτιστικού δημιουργήματος μας. Ο Καζαντζάκης, νομίζω, έγραψε αυτή τη φράση ως σχήμα μέσα στην "Οδύσσεια" του για να δικαιολογήσει τον τίτλο του έργου του που είναι ίδιος με του Ομήρου. Ίσως για σύγκριση; Δεν γνωρίζω.

Η Ελλάδα - με την αφάνταστη υπομονή των κατοίκων της και την ψυχραιμία προπαντός, θέλει να πρωτοστατήσει ξανά με τα υπάρχοντα έργα της χιλιάδων ετών και σήμερα στη νέα φιλοσοφία της ελευθερίας των πολιτών, μέσα στο πνεύμα της πρότασης για την κλιματική αλλαγή και της αναγέννησης για τον πολιτισμό, την συμμαχία και την αρχηγία της στον σύγχρονο ευρωπαϊκό κόσμο επιλέγοντας άξιους πρωτοστάτες στον προορισμό της συναδέλφωσης των λαών της οικουμένης. Όσον αφορά την Κωνσταντινούπολη, οι νέες γενιές των κατοίκων της απεχθάνονται τους φανατικούς ισλαμιστές και τους πολιτικάντηδες και είναι έτοιμες για σημαντικές αλλαγές.

Γύρω στο ’70, σε εποχή που ο αμερικανικός τρόπος ζωής είχε εισχωρήσει για τα καλά στη ζωή μας, εσείς με τη μουσική και τα τραγούδια σας, σηματοδοτήσατε την «επιστροφή στις ρίζες». Και θα πρόσθετα, όχι απλώς σηματοδοτήσατε μια εποχή, αλλά ηγηθήκατε μιας πνευματικής επανάστασης η οποία (παραδόξως;) ακολουθήθηκε σχεδόν απ’ όλον το λαό. Χιλιάδες κόσμου, ιδιαίτερα η νεολαία και οι φοιτητές, τραγούδησε το έργο σας. Αλήθεια, πως τα καταφέρατε; Ποια ήταν η «συνταγή»; Πως πείσατε, πως «περάσατε» ό,τι η «επιστροφή στις ρίζες» δεν είναι οπισθοδρόμηση, αλλά δυναμική πορεία προς το μέλλον; Επαληθεύτηκε, δηλαδή, ο Ελύτης, σε αυτό που είχε πει, ό,τι μια μέρα το παρελθόν θα μας αιφνιδιάσει και θα είναι επίκαιρο; Σε καιρούς παγκοσμιοποίησης και ραγδαίας ανάπτυξης της τεχνολογίας, πιθανολογείτε έναν εκ νέου αιφνιδιασμό του παρελθόντος; Μπορεί να αμφισβητηθεί το «σύγχρονο»; -και στη θέση του, τι;

Κατ' αρχήν σημειώνω την άποψη των αρχαίων Ελλήνων για τον όρο "Μουσική" τον 5ο και 4ο αιώνα π.χ. Είναι σημαντικό ότι για μια μακρά περίοδο με τον όρο "Μουσική" εννοούσαν όλες τις πνευματικές και διανοητικές τους επιδόσεις. Η τέχνη ήταν υπό την προστασία των "Μουσών". Η Μουσική σαν όρος με τη σημασία που δίνουμε σήμερα -σαν ανεξάρτητη τέχνη και χωρισμένη από την ποίηση- γενικεύτηκε στο τέλος του 4ου αιώνα π.χ. Δηλαδή έχει ηλικία 2.400 χρόνια. Σημειώνω τη σημαίνουσα φράση του Πλάτωνος "Για ότι αφορούσε το σώμα ήταν η "Γυμναστική" ενώ για ότι αφορούσε την ψυχή ήταν η " Μουσική". Από τότε η μεγάλη επικράτεια των Ελλήνων κυριάρχησε στην τέχνη όχι μόνο στη Μεσόγειο, στην Ευρώπη αλλά και σε όλα τα επίπεδα του Βαλκανικού κόσμου, στις πολιτείες της Μικράς Ασίας, στις πόλεις των ακτών της Αφρικής και όπου αλλού υπάρχει αρχαίο θέατρο. Ο ελληνικός ορίζοντας δέχτηκε -με πηγές από τα αρχαία συνθέματα- έμπνευση που κόσμησε την Ορθοδοξία με υπέροχα τροπάρια, ψαλμούς, λειτουργίες. Ο χορός απέκτησε την άποψη ότι είναι μια σύνθετη τέχνη. Ότι είναι μια δημιουργία πολλαπλών αισθητικών συγκινήσεων. Μπορεί να είναι μια κινούμενη γλυπτική -όπως εκφράστηκαν οι Γάλλοι- για να ερμηνεύσουν τους ρυθμούς της κινησιακής έκφρασης που περιέχει η μουσική αλλά ιδιαίτερα της μελωδίας.

Καταλαβαίνετε λοιπόν πως μέσα σε μια κοινωνία που άφηνε να μπαινοβγαίνουν όλα τα μουσικά προϊόντα κυρίως από την Ευρώπη αλλά και από τους αμερηκανοροκάδες, το δήθεν ελληνικό ελαφρό τραγούδι και τα λαϊκότροπα μουσικά προϊόντα δεν έδιναν μια διέξοδο στον ελληνικό πνευματικό κόσμο.Επί πλέον το δημοτικό τραγούδι είχε παραμερισθεί και λειτουργούσε κάπως μόνο στις γιορτές της χώρας μας. Η επιστροφή στις πηγές, στις ρίζες της μουσικής ήταν μαζί με τα δημιουργήματα του πνευματικού ελληνικού κόσμου της αρχαιότητας μας, τα σπουδαία θέματα στα οποία μπορούσαν να ακουμπήσουν οι σύγχρονοι συνθέτες για να δημιουργηθεί ένα νέο δικό τους έργο που θα συνδύαζε την φαντασία και το πνεύμα καθώς και τη φιλοσοφία -εφόσον υπάρχει ταλέντο και γνώση- της σύγχρονης εποχής για την εμπέδωση μιας πνευματικής επανάστασης στη ζωή και την τέχνη -στους ψηφιακούς χρόνους - και την προέκταση τους παγκόσμια.

Όταν σηματοδότησα όπως αναφέρετε στην ερώτηση σας την "επιστροφή στις ρίζες" δεν εννοούσα αντιγραφή ή μια οπισθοδρόμηση. Ούτε ενσωματώσεις. Αλλά μια επικοινωνία με τον εσώτερο κόσμο των ακροατών αφού ο νέος μελωδικός μου κόσμος με την αρμονία και την εξέλιξη της σύνθεσης δεν άφηνε εκτός νυμφώνος από την ορχήστρα όργανα όπως τη κρητική και ποντιακή λύρα, το κανονάκι, το σαντούρι -κάποιες φορές τη φλογέρα- αλλά και τα ιδιόμορφα κρουστά. Στο Άγιο Όρος στη Μονή Κουτλουμουσίου υπάρχει μια υπέροχη τοιχογραφία με ορχήστρα της εποχής της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Απεικονίζονται τα έγχορδα με τα πνευστά και με όργανα σαν τα προαναφερθέντα. Φυσικά η Αναγέννηση όλα αυτά τα μελέτησε και τα χρησιμοποίησαν οι συνθέτες της εποχής στα έργα τους που μοιάζει με μια συνέχεα ενώ είναι μια σύγχρονη μουσική άποψη. Σήμερα νιώθω ότι η "εποχή" δεν επιστρέφει αλλά συνεχίζει μαζί με τον κόσμο του πολιτισμού σε μια επαναστατική κίνηση δίχως να αφήνουμε απ' έξω την παράλληλη νέα άνοιξη στη τέχνη που είναι η προσπάθεια να σώσουμε ένα δέντρο, να προφυλάξουμε μια πηγή καθάριου γήινου νερού, να επικοινωνήσουμε με τη φύση μέσα από τις καθημερινές μας δραστηριότητες. Το κίνημα τέχνης "επιστροφή στις ρίζες" λοιπόν έχει απόλυτη σχέση με το περιβάλλον και την επιστήμη για ένα ευοίωνο μέλλον και έγινε πλέον παγκόσμιο κίνημα που επεκτείνει την επιρροή του στους λαούς κυρίως της Ευρώπης. 

Σήμερα στην περιφέρεια οι μικρές πόλεις με την ανάπτυξη της τεχνολογίας δημιουργούν αυτό που θα λέγαμε "πολύτιμος συνδυασμός" που δεν εξαιρεί τη χειρωνακτική καλλιέργεια του κήπου και τις καθημερινές εργασίες με άριστη γνώση και επιλογή τη συντροφικότητα, τη γοητεία της γειτονιάς, το ρομαντικό έρωτα, το πλησίασμα και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος από το πλασαρισμένο νέο μοντέλο κοινωνιών. Η παράδοση δεν περιλαμβάνει μόνο τη μουσική, το τραγούδι, τον χορό αλλά τουλάχιστον -όπως επανειλημμένα έχω πει- και όλο το φάσμα της δημιουργίας και του πνεύματος. Ο Πλάτων είναι ζωντανή παράδοση, όπως και οι τραγικοί, οι φιλόσοφοι, οι κλασικοί συνθέτες, συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφοι, γλύπτες, οι νομοθέτες, οι γεννήτορες θρησκειών κ.λπ. που τα έργα τους είναι διαχρονικά.Παρελθόν, παρόν και μέλλον έχουν ενιαία γραμμή επικοινωνίας. Η παράδοση για μένα, είναι ένας ωκεανός αέναος, απ' όπου μπορεί κανείς ν' αντλήσει και έμπνευση, αν κάτι τον ενδιαφέρει στο μοναχικό του ταξίδι στην τέχνη μέσα στον παρόντα χρόνο και το μέλλοντα δίχως αντιγραφές και μιμήσεις.

Είναι εκπληκτικό πάντως αυτό που κάνατε, εντάξατε τη παράδοση στην σύγχρονη μουσική. «Δέσατε» παραδοσιακά ελληνικά όργανα, όπως το σαντούρι και τη λύρα, με εκείνα της κλασικής συμφωνικής ορχήστρας. Το αποτέλεσμα έδωσε μια ομαλή -αριστουργηματική θα έλεγα, μουσική συνύπαρξη, ίσως μια ομοηχία όλων των οργάνων. Ποια ήταν η φιλοσοφία σας σ’ αυτή τη πρωτόφαντη -και τελικά άκρως επιτυχημένη μουσική συμβίωση;

Στην προηγούμενη ερώτηση σας έχω πολλά σημεία που καλύπτουν και αυτά τα ερωτήματα σας. Προσθέτω ότι η καθιερωμένη συμφωνική ορχήστρα παγκόσμια δεν χρησιμοποίησε τα προαναφερθέντα ελληνικά όργανα της δημοτικής μας μουσικής. Βέβαια σήμερα πολλοί σύγχρονοι συνθέτες από βόρειες χώρες της Ευρώπης κυρίως, έχουν χρησιμοποιήσει όργανα της δημοτικής μουσικής στα συμφωνικά τους έργα με τον ανάλογο τρόπο των συνθέσεων τους. Όταν έδωσε στο Ηρώδειο μια συναυλία με τα έργα του ο Ιγκόρ Στραβίνσκι διευθύνοντας ο ίδιος -ήμουν έφηβος τότε- ενθουσιάστηκα όταν σε μια περιορισμένη συνέντευξη του, είχε αναφέρει ένα έργο του για 2 σαντούρια και προέβλεπε ότι στις επόμενες δεκαετίες η συμφωνική μουσική θα έχει αλλάξει αρκετά. Από την άλλη πλευρά ο σπουδαίος και πολύτιμος παγκοσμίου φήμης μουσουργός Μπέλα Μπάρτοκ έχει μέσα στις συνθέσεις του να εξακτινώνονται σημαντικές προτάσεις και χρώματα από Μικρασιατικά δημοτικά άσματα που συνέλεξε σταλμένος από το πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης. Βέβαια η επιστήμη στην μουσική δημιουργία (ρυθμός, χρώματα) παίζει σημαντικό ρόλο εξ' ίσου με την μελωδική δύναμη που διαθέτει -ίσως από την γέννηση του- ο συνθέτης. Η φιλοσοφία μου προέρχεται από την άποψη να αποκτήσει και η χώρα μας τον ορίζοντα της δικής της παρουσίας στα σύγχρονα μουσικά επιτεύγματα παράλληλα με τη λογοτεχνία, την ποίηση, τις επιστημονικές κατακτήσεις και την ιδιαίτερη αγάπη στην πατρίδα, την χώρα μας που το φως της λάμπει ιδιαίτερα από την αρχαιότητα μέχρι τώρα. 

Μιλήστε μου για τις επιρροές σας. Η μουσική της Ορθοδοξίας, η υμνολογία της, σας επηρέασε;

Ασφαλώς θα γνωρίζετε από τα σημειωμένα βιογραφικά μου στοιχεία ότι ερχόμενος στην Αθήνα 17ετης τελειόφοιτος του γυμνασίου Ιεράπετρας, μαζί με τα διαβάσματα μου για την εισαγωγή στις πανεπιστημιακές σχολές, γράφτηκα στο τέλος της θερινής περιόδου εκείνης της χρονιάς στο Ωδείο Αθηνών. Έγινα μαθητής του συνθέτη Γεωργίου Σκλάβου και παράλληλα παρακολουθούσα την διδασκαλία της βυζαντινής υμνογραφίας πότε με τον διάσημο αρχιψάλτη της Μητρόπολης Αθηνών Σπυρίδωνα Περιστέρη πότε με τον καθηγητή Μαργαζιώτη. Απέναντι από το πατρικό μου σπίτι στην Ιεράπετρα -σημειώνω- υπήρχε ο ναός του Αγίου Γεωργίου, πολιούχος της πόλης. Πήγαινα συχνά και πολλές φορές την μεγάλη εβδομάδα έψελνα ή κρατούσα το ίσο στα υπέροχα τροπάρια της Ορθοδοξίας. Η Λειτουργία για μένα -στην φαντασία μου- ήταν σαν μια νέα τραγωδία που επικρατούσε σε εκκλησίες και όχι σε αρχαία θέατρα. Η υμνολογία της περιλαμβάνει σημαντικές συνθέσεις από τους μεγάλους μουσικούς δημιουργούς όπως ο Ρωμανός ο μελωδός, ο Κουκουζέλης, ο Ανδρέας Κρήτης κ.α. Όπως και παραπάνω αναφέρω, πρέπει να σημειώσω προσέτι στην προσφορά της Ορθοδοξίας. Οι ιερείς με μεγάλο κόπο αντέγραψαν και διέσωσαν ένα μεγάλο αριθμό των κειμένων από παπύρους των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, ιστορικών, ποιητών και γεωγράφων, που μέχρι σήμερα μας δίνουν θέματα από τον κόσμο της ελληνικής αρχαιότητας, ότι και να σημαίνει αυτό.

Στο έργο μου Ανα-γέννηση Κρήτη ανάμεσα σε Βενετιά και Πόλη έχω συνθέσει 2 τροπάρια που αποδίδονται από χορωδία ψαλτών. Νομίζω ότι αρκεί αυτό. Τα υπόλοιπα όπως τα παραδοσιακά της Κρήτης, η πανδαισία των Ποντίων καθώς και τα παραδοσιακά της Ηπείρου, Λάρισας, Θράκης, όπως και τα μεσογειακά ακούσματα σε συνδυασμό με την συμφωνική μουσική της Ευρώπης έχουν παίξει -θέλω να το πιστεύω- αρκετό ρόλο στον συνθετικό μου ορίζοντα. Σας ευχαριστώ για την ερώτηση σας σε αυτήν την συνέντευξη να αναφερθώ σε θέματα που αφορούν ένα μέρος του μουσικού μου κόσμου.

Πείτε μου σας παρακαλώ, για το πιο εμβληματικό έργο σας κατ’ εμέ, τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του Διονυσίου Σολωμού. Πως ήρθε η ιδέα της μελοποίησης; Η παρόρμηση πως προέκυψε;

Είχα στην βιβλιοθήκη μου ένα σημαίνον βιβλίο, έκδοσης 8 Απριλίου του 1898-δώρο του πατέρα μου όταν ήμουν 14ετης-που περιείχε άπαντα τα ποιήματα του Διονυσίου Σολωμού καθώς και σπάνια ντοκουμέντα για τον εορτασμό των 100 χρόνων από την γέννηση του ποιητή στην Ζάκυνθο που [...ανθοστεφής, πλημμυρισμένη από τα μυρωμένα πολύχρωμα, ελκυστικά, ζηλευμένα, καλλίμορφα, ντροπαλά, ζωγραφιστά ρόδα της, τα εαρινά, τον εδέχθει εις τας αγκάλας της... ]. Πρόεδρος της επιτροπής για τον εορτασμό ήταν ο Σπύρος Μαρκόπουλος. Ο πατέρας μου με ενημέρωσε πως οι Μαρκόπουλοι είναι παλαιά οικογένεια. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως μετοίκησαν στα Ιόνια νησιά -κυρίως Κεφαλλονιά και Ζάκυνθο- καθώς και στην Καλαμάτα και έπειτα κυρίως στο Ηράκλειο Κρήτης όπου και ο πρόγονος μας Θωμάς Μαρκόπουλος ήταν συνεργάτης του αδελφού του ζωγράφου Θεοτοκόπουλου, του Μανούσου σε θέματα διανομής προϊόντων. Το βιβλίο αυτό μέχρι σήμερα με τροφοδοτεί με τα πνευματικά θέματα της εποχής εκείνης. Το 1821 ο Σολωμός ήταν 23 χρόνων και είχε ήδη γράψει τον Ύμνο στην ελευθερία. Στα παιδικά μου χρόνια στο Ωδείο μάθαινα βιολί και έπαιζα κλαρίνο στην Φιλαρμονική μπάντα της Ιεράπετρας. Το 1954 έγραψα την πρώτη μελωδία πάνω στη φράση του Σολωμού

«Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει / λαλεί πουλί παίρνει σπυρί κι η μάνα το ζηλεύει». 

Πέρασαν πολλά χρόνια. Πάντα όμως είχα στο νου μου τα ποιήματα του Διονυσίου Σολωμού. Συγκινημένος αλλά και γοητευμένος από το ιδιαίτερο γλωσσικό ήθος της ποιητικής του δύναμης ξεκίνησα να συνθέτω το 1960 τα πρώτα μουσικά συνθέματα. Όμως για αρκετό καιρό παρέμειναν ατελή.Το 1968 εργάστηκα πλέον για μεγάλο διάστημα τις συνθέσεις μου σε τρία σχεδιάσματα του ποιήματος, στα χρόνια της επταετίας με τα γεγονότα της Νομικής και του Πολυτεχνείου κατά της χούντας των συνταγματαρχών. Ξαναδούλεψα εξαντλητικά αυτή τη φορά και για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οργάνωσα το λιμπρέτο επιλέγοντας αυτά που ήθελα κυρίως από τα αποσπάσματα του κάθε σχεδιάσματος, των στοχασμών, τα πεζά, τους στίχους και κάποια ποιητικά μέλη που σώζονται ατελειοποίητα από τον λόγο του Σολωμού, δίνοντας μια ιδιαίτερη μορφή στην οργάνωση του μουσικού μου υλικού. Σαν μια λειτουργία. Η επιλογή του στίχου και του πεζού που έκανα βασίστηκε στην νοηματική γραμμή μιας αρχής (εισαγωγή) μιας μέσης (δράση) και ενός τέλους (έξοδος). Ο αείμνηστος καθηγητής Λίνος Πολίτης -ο σημαντικότερος ίσως μελετητής του έργου του Σολωμού- με βοήθησε να εμβαθύνω στην κατανόηση και των πιο κρυφών μηνυμάτων για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια που έδωσαν ακόμη μια προτροπή στο συνθετικό μου "είναι" να οργανώσω τον μελωδικό αρμονικό μου κόσμο και γενικά τους κωδικούς της συνθετικής μου ιδιαιτερότητας και ευαισθησίας ' σ' ένα έργο, μιας κοσμικής λειτουργίας με ιδιαίτερη μορφή πολλαπλών σχημάτων. Το 1975 στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, με προσκάλεσε ο Λίνος Πολίτης να τραγουδήσω 4 μέρη από το έργο συνοδεύοντας ο ίδιος τον εαυτό μου στο πιάνο. Η ενθουσιώδης υποδοχή του έργου από τους πολυπληθείς φοιτητές και καθηγητές με τρόμαξε. Αμέσως όμως συνήλθα και τους ευχαρίστησα όλους γι' αυτήν την πρώτη παρουσίαση μέρους του έργου.

Εδώ θα πρέπει να επαναλάβω ότι δεν κάνω ποτέ μελοποίηση. Η μελοποίηση είναι για μένα μια αναγκαία υποχώρηση της μουσικής. Εργάζομαι πάντα στο πλαίσιο της πρότασης, ότι η μουσική μου σύνθεση προσεγγίζει την ποίηση με όλη την αυτόνομη δημιουργικότητα της για έναν ιδανικό γάμο για την πραγματοποίηση του οποίου προσφέρει κάθε τέχνη ένα μέρος από την αυτονομία της. Σε κάθε περίπτωση μπορεί να λειτουργήσουν και χωριστά.

Ωστόσο, νομίζω, ότι ολόκληρο το μουσικό σας έργο εξέφραζε μια διαχρονικότητα. Ερχόταν από πολύ παλιά και πήγαινε πολύ μακριά. Πολύ πιο πέρα. Και παραμένει, νομίζω, επίκαιρο. Το «μπήκαν στη πόλη οι οχτροί» ποιος δε το λέει σήμερα σ’ ένα αρνητικό γεγονός, ή ποιος δεν αναφωνεί τον στίχο από τη «Λένγκω» (Ελλάδα) ‘‘πάψε να με κυβερνάς / πάψε να με τυραννάς’’. Όπως, τραγικά επίκαιρη, με την καταστροφή του περιβάλλοντος και την κλιματική αλλαγή στο πλανήτη μας, είναι η σύνθεση σας, το 1994, «Λειτουργία του Ορφέα» -που απευθύνεται φιλοσοφικά στον επαναπροσδιορισμό της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση. Τι λέτε;

Σήμερα νομίζω ότι ζούμε την Επιστροφή στις ρίζες με το παγκόσμιο αίτημα για την προστασία του περιβάλλοντος. Για μένα αυτό είναι μια επιστροφή στο μέλλον. Στις αξίες που ο άνθρωπος είχε χάσει βιώνοντας τον ατομικισμό και υπερκαταναλωτισμό. Τώρα είναι επιτακτική ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε την σχέση μας με τη φύση αφού συνειδητοποιούμε ότι η απομάκρυνση μας από αυτήν έφερε καταστροφή. Η υψηλή τεχνολογία πρέπει να συνδυαστεί πάση θυσία με τις αντοχές και τη δεκτικότητα του περιβάλλοντος. Το 1994 παρουσίασα το έργο μου "Η Λειτουργία του Ορφέα" πάνω στα αρχαία ορφικά κείμενα στο Palais des Beaux-Arts των Βρυξελλών αφιερωμένο στον επαναπροσδιορισμό του ανθρώπου με την φύση, εγκαινιάζοντας μια νέα σχέση κοινού και συναυλιακής παράστασης. Πριν από την συναυλία έγινε έκθεση γλυπτικής, κεραμικής, ζωγραφικής και χειροτεχνίας -αφιερωμένη στο έργο- στις αίθουσες του Υπουργείου Πολιτισμού του Βελγίου από γλύπτες αλλά και φοιτητές και μαθητές της ευρωπαϊκής πρωτεύουσας, με τίτλο "Από το σκοτάδι στο φως". Στην συνέχεια παρουσιάσθηκε το έργο στην Ελλάδα, σε πρωτεύουσες της Ευρώπης, στην Αργεντινή, στην Αίγυπτο, στο αρχαίο θέατρο της Εφέσου και αλλού. Ήταν σημαντική εμπειρία για μένα η μεγάλη ανταπόκριση του κοινού. Ο μυθικός Ορφέας με τη μουσική συνομιλεί με το ζωικό και φυτικό κόσμο. Ύμνοι στον Ουρανό, στον Ήλιο, στη Γη, στους Ωκεανούς, στις Μούσες και στη Φύση.

Οι συνδυασμοί των συμφωνικών οργάνων με εκείνα των ελληνικών παραδοσιακών στην παρτιτούρα μου γέννησαν ηχοχρώματα πρωτόγνωρα όμως οικεία στο κοινό που όχι μόνο τα ένιωσε, αλλά και τα δέχτηκε σαν μια λύτρωση από κάτι που δεν μπορούσα να προσδιορίσω τότε. Η σύνθεση του με απεγκλώβισε από το μονόδρομο της συμφωνικής μουσικής. Γέννησα μελωδίες και ρυθμούς, με έμπνευση και ενθουσιασμό, σα να έφτιαχνα για πρώτη φορά μουσικό έργο. Οδηγήτρια πνοή η εύγλωττη σιωπή των αρχαίων κειμένων.Είναι δύσκολο ένας συνθέτης να εξηγεί τη μουσική του. Πάντως με ενδιαφέρει η φιλοσοφία που ερμηνεύει τα ακούσματα από την ευρύτερη ελληνική ανατολή και τις χώρες της Μεσογείου, σαν ψηφίδες μιας διαχρονικής μουσικής δύναμης. Το 2009 εκδόθηκε παγκόσμια η νέα ηχογράφηση της Λειτουργίας του Ορφέα που ερμηνεύτηκε από τον μπασοβαρύτονο Jose Van Dam, την υψίφωνο Έλενα Κελεσίδη, τον Philip Sheffield ως αφηγητή, τη Συμφωνική Ορχήστρα και Χορωδία της Όπερας της Γάνδης υπό την διεύθυνση του Edwig Abrath.

Γνωριστήκατε και συνεργαστήκατε με τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Νίκο Κούνδουρο κι άλλα «ιερά τέρατα» της πνευματικής ζωής του τόπου. Τι σας έκανε εντύπωση απ’ όλους αυτούς τους μεγάλους Έλληνες; Τι συγκρατήσατε; Μάλιστα, για τον Κούνδουρο, την ημέρα που «έφυγε» από τη ζωή, διάβασα ένα σημείωμά σας που λέγατε «μαζί του για μένα φεύγει μια ολόκληρη εποχή».

Βέβαια, έφυγε όντως μια ολόκληρη εποχή. Σημειώνω τα εξής: Ο Νίκος Κούνδουρος προέρχεται από παμπάλαια οικογένεια της περιοχής "Σφακίων" στα Χανιά, που είχε μετοικήσει στη Νεάπολη και στον Άγιο Νικόλαο του νομού Λασιθίου και ήταν φίλοι της οικογένειας μου στην Ιεράπετρα. Ο Ρούσος Κούνδουρος μια σπάνια πολιτική φυσιογνωμία -κατά τους γνωρίζοντες- ισάξια του Ελευθερίου Βενιζέλου, σκοτώθηκε από αγνώστους λίγο πριν φύγουν οι Γερμανοί που και εκείνοι εκτελούσαν σημαντικούς ηγέτες, για να μην συμβάλλουν με τη γνώση και την επιστήμη στην αναδημιουργία της χώρας μας. Ξαναγυρίζω στον Νίκο. Ένας ιδιοφυής καλλιτέχνης και σκηνοθέτης του ελληνικού κινηματογράφου, μια σημαίνουσα προσωπικότητα σ' όλα τα θέματα της τέχνης. Μαζί του ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Ξενάκης, ο Τσαρούχης, ο Καμπανέλλης, ο Καρούζος, ο Αναγνωστάκης και άλλοι που μετά την κατοχή τίμησαν και τιμούν την χώρα μας με τα έργα τους καθώς και με τις απόψεις τους. Καθώς έγραφα την μουσική για τις ταινίες του ιδιαίτερα τις "Μικρές Αφροδίτες" ένιωθα -αν και νεαρός- ότι μια νέα εποχή να έρχεται και για μένα. Από τον Ελύτη τον Κούνδουρο και όχι μόνο, διδάχτηκα την οργάνωση για την τελειοποίηση των δημιουργημάτων τέχνης που προέρχονται από τον κόσμο του νοός και της κλίμακας του "είναι μας" 

Από το «Εντεύθεν», ποια θα είναι η επόμενη μέρα; Πόσο καλή μπορεί είναι; Τι μπορούν να περιμένουν η Ελλάδα και οι Έλληνες;

Η επόμενη μέρα είναι η κάθαρση και η αυτογνωσία. Αυτό θα δείξει την πορεία μας στο μέλλον . Είναι αλήθεια ότι σήμερα ζούμε μια τραγική εποχή που ξεπερνά και τον πόλεμο. Πρέπει με αλληλεγγύη, συνοχή και οργάνωση να αντέξουμε. Γνωρίζουμε πως η ιστορία διδάσκει και πως η γνώση της είναι απολύτως αναγκαία για να μπορούμε να ερμηνεύουμε το παρόν. Κατανοώντας το παρελθόν της χώρας, πολύ πιο εύκολα προσανατολίζεσαι στη σημερινή εποχή, πολύ πιο εύκολα ερμηνεύεις τα όσα συμβαίνουν γύρω σου και το σημαντικότερο, που είναι και το ζητούμενο σήμερα: Πολύ πιο εύκολα βρίσκεις λύσεις και διεξόδους.

Για να βγούμε από την κρίση ποιο είναι το καλύτερο «όχημα», η ανάπτυξη της οικονομίας ή η Παιδεία και ο Πολιτισμός;

Μην ξεχνάμε ότι ένα έθνος - ένας λαός πρώτα πληγώνεται και υποβαθμίζεται πνευματικά και μετά κυριαρχείται και οικονομικά.

Τι θα συμβουλεύατε ένα παιδί, να αναζητήσει τη τύχη του στα ξένα ή στη πατρίδα του;

Ν' αγαπά την πατρίδα του όπως αγαπά τους γονείς του. Να επιλέξει με προσοχή τους δασκάλους του, τους φίλους και τα προϊόντα του πολιτισμού και ότι δεν του προσφέρει η χώρα ας το αναζητήσει εις την ξένη αλλά ο δεσμός μαζί της να μην σταματήσει ποτέ και με καμιά πολιτική.

Τι είναι για εσάς, κ. Μαρκόπουλε, η Λένγκω (Ελλάδα);

Ένα τραγούδι που συνέθεσα για την χώρα μας με ψυχαναλυτική κατεύθυνση για τον ελληνικό κόσμο, που ένιωσα τον σφυγμό του στη δεκαετία του 1970. Ο συνδυασμός Ελένη (Λένγκω) - Ελλάδα, με είχε απασχολήσει αρκετό καιρό μέχρι να καταλήξω σ' αυτήν την "Ωδή" σ' αυτό το "λυρικό τραγούδι".

Πηγή: boulevard.gr