ΝΑΣΤΟΥΛΗ ΜΥΡΤΩ

Παρενόχληση στο ευρωπαϊκό και αμερικανικό θέατρο: Η τέχνη του φωτός βυθισμένη στο σκοτάδι

Γράφει η Μυρτώ Ναστούλη, μέλος της Ομάδας Αρθρογραφίας της SAFIA.

Η άφιξη του 2021 βρήκε την ελληνική κοινωνία στα μέσα μιας πολύμηνης καραντίνας, χωρίς προσδοκίες για μεγάλες και ριζικές αλλαγές. Τον εφησυχασμό σε αυτή τη μονότονη ρουτίνα και αδράνεια, ήρθε να σπάσει το απρόσμενο κύμα καταγγελιών των εργαζομένων στον εγχώριο θεατρικό εργασιακό χώρο, αφορμώμενο από αντίστοιχες ενέργειες σε άλλους εργασιακούς κλάδους. Δεκάδες ηθοποιοί επιδιώκουν τη δημοσιοποίηση της αλήθειας και απόδοση της δικαιοσύνης, κατονομάζοντας συναδέλφους τους, σκηνοθέτες και ηθοποιούς για ψυχολογική και λεκτική βία.

Κι αν οι αποκαλύψεις αυτές μοιάζουν σε ένα βαθμό γνώριμες, είναι διότι δεν είναι η πρώτη φορά που επαγγελματίες του καλλιτεχνικού χώρου επιχειρούν να αποκαλύψουν βίαιες συμπεριφορές ανωτέρων τους.

Ηθοποιοί ευρωπαϊκών, αλλά και αμερικανικών θεάτρων έχουν έρθει αντιμέτωποι με αντίστοιχα περιστατικά, έχουν μιλήσει, αμφισβητηθεί, παλέψει και πολλοί από αυτούς έχουν καταφέρει να δικαιωθούν, έστω κι έπειτα από χρόνια, επιβεβαιώνοντας πως η βία στα θέατρα είναι υπαρκτή και αισθητή και ότι αποτελεί ένα διασυνοριακό ανθρωπιστικό πρόβλημα.

Ευρωπαϊκό θέατρο

Ξεκινώντας από την Ευρώπη και συγκεκριμένα από την Πολωνία, στις 6 Νοεμβρίου του 2019, μια ομάδα έξι γυναικών που εργάζονταν στο θέατρο “Bagatela” της Κρακοβίας, συνέταξε δημόσια δήλωση, στην οποία κατηγορούσαν τον θεατρικό σκηνοθέτη Jacek Schoen, για χρόνια κακοποιητική συμπεριφορά και σεξουαλική παρενόχληση, με τον κατηγορούμενο να απομακρύνεται από τα καθήκοντά του και τις εισαγγελικές αρχές να ερευνούν την υπόθεση. Η νίκη όμως αυτή δεν ήταν τόσο εύκολη όσο φαντάζει, καθώς λίγες εβδομάδες νωρίτερα, τα θύματα είχαν υποβάλλει επίσημη καταγγελία στον Πρόεδρο της Κρακοβίας, Jacek Majchrowski, ελπίζοντας σε στήριξη και ευαισθητοποίηση από πλευράς του πάνω στο θέμα. Σε αντίθεση με τις προσδοκίες τους, ο Majchrowski όχι μόνο αγνόησε την έκκλησή τους, αλλά αποκάλυψε τα ονόματά τους στον διευθυντή του θεάτρου, προδίδοντας έτσι την εμπιστοσύνη τους και καθιστώντας τες σε ακόμη δυσχερέστερη θέση απέναντι στον θύτη  τους, αναλαμβάνοντας δράση απέναντί του μόνο μετά τη δημόσια δήλωση των γυναικών, στην οποία αν δεν «απαντούσε» υποστηρικτικά, θα ζημιωνόταν πολιτικά.

Όσον αφορά σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, σύμφωνα με δημοσκόπηση της εφημερίδας “Stage”, σχεδόν το ένα τρίτο των επαγγελματιών του θεάτρου στο Ηνωμένο Βασίλειο έχουν βιώσει σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία. Από αυτούς, το 67% δεν το ανέφερε, αλλά ακόμη και σε τέσσερις στις πέντε των περιπτώσεων που αναφέρθηκαν περιστατικά σεξουαλικής επίθεσης, οι αρμόδιοι έμειναν παθητικοί. Η έρευνα διεξήχθη με αφορμή τις τουλάχιστον 20 σχετικές κατηγορίες που κατατέθηκαν εναντίον του ηθοποιού Kevin Spacey, καλλιτεχνικού διευθυντή του θεάτρου “Old Vic” του Λονδίνου μεταξύ 2004 και 2015.

Στο πλαίσιο αυτής της παγκόσμιας «επανάστασης», 456 ηθοποιοί του Σουηδικού θεάτρου, υπέγραψαν τον Νοέμβριο του 2017, επιστολή που κοινοποιήθηκε από την εφημερίδα “Svenska Dagbladet”, στην οποία περιγράφουν λεπτομερώς τις συνθήκες σεξουαλικής κακοποίησης στη βιομηχανία, χωρίς όμως να κατονομάζουν τους θύτες ή τα θύματα. Στην επιστολή, παρουσιάζεται μια σειρά συγκλονιστικών περιπτώσεων ανάρμοστης συμπεριφοράς, από βιασμό έως σεξουαλική επίθεση και παρενόχληση, με την υπουργό πολιτισμού Alice Bah Kuhnke, να καλεί τους διευθυντές της Εθνικής Εταιρείας Θεάτρου της Σουηδίας, του Βασιλικού Δραματικού Θεάτρου και της Βασιλικής Όπερας της Σουηδίας σε έκτακτη συνάντηση επί του θέματος.

Αμερικανικό θέατρο

Ξεφεύγοντας από τα ευρωπαϊκά πλαίσια και γνωρίζοντας ήδη την «απήχηση» του κινήματος #MeToo στον χώρο του κινηματογράφου, όπου ξέσπασε τον Οκτώβριο του 2017, δε θα μπορούσε να μη γίνει λόγος για αντίστοιχα φαινόμενα κακοποίησης στα θέατρα των Ηνωμένων Πολιτειών.

Η μικρή «κοινότητα» του θεατρικού χώρου, σε σχέση με την κινηματογραφική, καθιστά τον κατονομασμό των θυτών εξαιρετικά δύσκολο και επικίνδυνο για τα θύματα καθώς όπως δηλώνουν: «Οι πάντες γνωρίζουν τους πάντες, οπότε αν καταγγείλεις κάποιον όλοι θα ξέρουν ότι εσύ το έκανες.». Μια καταγγελία σε βάρος ενός ισχυρού σκηνοθέτη ή ακόμη και η ένδειξη αντίστασης απέναντι στις κακοποιητικές του διαθέσεις, μπορεί πολύ εύκολα να οδηγήσει σε προσωπικό αλλά και επαγγελματικό εκβιασμό, με τον αποκλεισμό από οντισιόν, τη διασπορά συκοφαντιών σε άλλους ηθοποιούς και σκηνοθέτες που έχουν ως αποτέλεσμα την καταστροφή συνεργασιών και της καριέρας του θύματος. Όπως μάλιστα αναφέρει ανώνυμα μέλος του κλάδου, στη Diep Tran, συντάκτη του “AMERICAN THEATRE” ,σε μια βιομηχανία όπου υπενθυμίζεται συνεχώς στους καλλιτέχνες πως η παράσταση είναι το σημαντικότερο πράγμα, όταν κάποιος σε κάνει να νιώθεις άβολα με έναν τέτοιο τρόπο, έχεις πειστεί πως δεν είναι άξιο σημασίας.

Παρά τις δυσκολίες λόγω της «δομής» του χώρου, από το φθινόπωρο του 2017, κατατέθηκαν αρκετές καταγγελίες κατά καλλιτεχνών του θεάτρου για σεξουαλική παρενόχληση, με πολλούς από τους κατηγορουμένους να απολύονται από τις θέσεις εργασίας τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο θεατρικός συγγραφέας Israel Horovitz και ο πρώην διευθυντής του new play development στο Dallas Theater Center, Lee Trull. Άλλοι, όπως ο Michael Halberstam, καλλιτεχνικός διευθυντής του Writers’ Theatre in Glencoe, Ill., και ο Thomas Schumacher, διευθυντής του Disney Theatrical Group, κατηγορήθηκαν, αλλά συνέχισαν να διατηρούν τη δουλειά τους, ενώ οι εταιρείες τους πραγματοποίησαν έρευνες για την εξακρίβωση των καταγγελιών.

Μαζί με τις αστυνομικές αρχές, οι καλλιτέχνες προσπαθούν να δημιουργήσουν έναν δικό τους «ασφαλή χώρο», εντός του οποίου τα θύματα σεξουαλικής παρενόχλησης θα μπορέσουν ευκολότερα να μιλήσουν για τις προσωπικές τους εμπειρίες και θα καταγγείλουν τους θύτες τους, με όσο το δυνατόν λιγότερο φόβο για το τι θα ακολουθήσει τις αποκαλύψεις τους. Μια τέτοια ομάδα υποστήριξης που ιδρύθηκε από τη σκηνοθέτη Rachel Dart με αφετηρία τη Νέα Υόρκη, είναι το “Let Us Work”. Προσωπικές ιστορίες παρενόχλησης στον εργασιακό χώρο του θεάτρου, με θύματα άτομα κάθε φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού, συλλέγονται με σκοπό την ανάδειξη του μεγέθους του προβλήματος και τη διεκδίκηση ασφαλέστερων συνθηκών εργασίας στις αμερικανικές σκηνές.

Αντί επιλόγου...

Η διαιώνιση του ζητήματος της παρενόχλησης κάθε μορφής στον εργασιακό χώρο του θεάτρου, καθώς και η παγκόσμια έκτασή του, μας αναγκάζει να παραδεχτούμε πως «μέλη» του δεν αποτελούν αποκλειστικά οι θύτες και τα θύματα, αλλά ολόκληρη η κοινωνία ή κοινωνική ομάδα, εντός της οποίας διαπράττεται το έγκλημα. Αποσιωπώντας ενοχοποιητικά περιστατικά και κατ’ επέκταση ενισχύοντας φαινόμενα τέτοιου είδους, το μόνο που καταφέρνουμε είναι να «νομιμοποιούμε» στα μάτια του θύτη και του θύματος την κατάχρηση εξουσίας σε βάρος του αδυνάτου. Αντίστοιχα, την ίδια αίσθηση «κανονικοποίησης» του εξευτελισμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αποτελεί η καθυστέρηση απομάκρυνση των θυτών από τις θέσεις εξουσίας που συνήθως κατέχουν, για λόγους πολιτικούς ή και δημοσίων σχέσεων.

Αυτή η «θεοποίηση» ορισμένων καλλιτεχνών και η ειδική τους μεταχείριση είναι ένας από τους λόγους που οδηγεί τους μη εμπλεκόμενους με την τέχνη και στη συγκεκριμένη περίπτωση το θέατρο,  να το θεωρούν έναν άλλον κόσμο, στον οποίο συμμετέχουν αποκλειστικά ως θεατές και δεν μπορούν να λάβουν θέση, ακόμη κι όταν προκύπτουν ανθρωπιστικά ζητήματα που προσβάλλουν τους καλλιτέχνες ως άτομα.

Το αποτέλεσμα της στάσης αυτής; Οι «μεγάλοι» καλλιτέχνες να μπαίνουν «στο απυρόβλητο». Η πτώση του προσωπείου και το «τέλος» ενός ηθοποιού ή σκηνοθέτη στα μάτια μας δε θα πρέπει να μας δυσαρεστεί, αλλά αντίθετα να μας επαγρυπνεί, από τη στιγμή που συμβαδίζει με το «τέλος» χρόνιας καταπίεσης συνανθρώπων μας. Κι αυτό γιατί ο όρος «καλός καλλιτέχνης», καθίσταται παντελώς άχρηστος για την κοινωνία και την τέχνη, εάν δε συνοδεύεται από εκείνον του «καλού ανθρώπου».

Όπως οφείλουμε λοιπόν από την μία να καταδικάζουμε τις κακοποιητικές συμπεριφορές, την εκμετάλλευση και τον εκβιασμό, αντίστοιχα οφείλουμε να αναγνωρίζουμε τον δύσκολο αγώνα των θυμάτων να εκτεθούν ξανά στο τραύμα, καταγγέλλοντας τις για τους «τυχερούς», «ξεχασμένες» εμπειρίες, και για άλλους στιγμές που δεν κατάφεραν να βγάλουν στιγμή από το μυαλό τους.

Κάθε μορφή υποστήριξης, κάθε σοβαρή αντιμετώπιση των δηλώσεών τους, κάθε «σε πιστεύω», απέναντι στα «γιατί τώρα;», αποτελεί ένα ακόμη βήμα προς τα εμπρός. Γιατί αυτός επιβάλλεται να είναι ο ρόλος του πολιτισμού, να οδηγεί την κοινωνία προς την πρόοδο και μαζί με την τέχνη, να προασπίζονται και να ενισχύουν βασικές ανθρώπινες αξίες, όπως ο σεβασμός της προσωπικότητας και αξιοπρέπειας του ατόμου.

Με μία τάση λοιπόν προς δικαίωση, ας συνεχιστεί αυτή η χρονιά, με την ελπίδα πως σε ολόκληρη την υφήλιο τα θύματα θα μιλήσουν και τα κράτη θα ακούσουν τις φωνές και τις εύλογες απαιτήσεις τους.

Για ασφαλή εργασιακό χώρο, για ανθρώπινη αξιοπρέπεια, για απονομή δικαιοσύνης.

*H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.