ΝΤΟΚΟΥ ΘΕΑΝΩ

ΕΕ και Ηνωμένο Βασίλειο: ο δρόμος προς το Brexit και οι αλλαγές στο καθεστώς κινητικότητας των πολιτών

Γράφει η Θεανώ Ντόκου, Ερευνήτρια της Ομάδας Διεθνών Σχέσεων & Εξωτερικής Πολιτικής της SAFIA.

Εισαγωγή

Το θέμα της αποχώρησης του Ηνωμένου Βασιλείου (ΗΒ) από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) έχει απασχολήσει τόσο την ευρωπαϊκή όσο και τη διεθνή επικαιρότητα τα τελευταία χρόνια. Αν και οι σχέσεις Λονδίνου - Βρυξελλών ήταν πάντα ταραχώδεις, τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος για το Brexit το 2016 υπήρξαν το τέλμα στους μεταξύ τους δεσμούς. Έπειτα από τέσσερα χρόνια σκληρών διαπραγματεύσεων μεταξύ των δύο μερών, τον Δεκέμβριο του 2020 υπογράφηκε η Συμφωνία Εμπορίου και Συνεργασίας μεταξύ ΕΕ και ΗΒ. Η Συμφωνία αυτή επρόκειτο να εισάγει, όπως ήταν φυσικό, πολλές αλλαγές σε διάφορους τομείς της καθημερινότητας των πολιτών εκατέρωθεν, και όχι μόνο. Το παρόν κείμενο επικεντρώνεται κυρίως στις μεταβολές στο καθεστώς κινητικότητας των πολιτών μεταξύ ΗΒ και ΕΕ, αφού περιγράψει σύντομα την ιστορική σχέση των τελευταίων δρώντων.

Οι ευρύτερες σχέσεις μεταξύ ΕΕ και ΗΒ: ευρωσκεπτικισμός και BREXIT

Το κοινό ευρωπαϊκό όραμα αποτελούσε ανέκαθεν ένα προβληματικό πεδίο για τη Βρετανία. Η διαχρονικά καχύποπτη αυτή στάση του Λονδίνου εδράζονταν σε μία αντίθεση στις θεμελιώδεις αξίες που αφορούσαν τον περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας των κρατών-μελών, χάριν της θεμελίωσης της ενωσιακής έννομης τάξης, την οικονομική ολοκλήρωση και τους πολιτικούς ανταγωνισμούς στην μεταπολεμική Ευρώπη.

Το ζήτημα της εθνικής υπερηφάνειας της Βρετανίας σχετιζόταν, κυρίως, με την πεποίθησή ότι θεωρούσε τον εαυτό της ως νικητή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες που είχαν υπάρξει υπό γερμανική κατοχή. Την ίδια εποχή, η Βρετανία ήταν απρόθυμη να συμμετάσχει στις οικονομικές φιλοδοξίες της Ευρώπης. Κύρια αιτία αυτής της στάσης ήταν το γεγονός ότι είχε ήδη κρατικοποιήσει την παραγωγή άνθρακα και χάλυβα της χώρας, επομένως δεν είχε κανένα κέρδος από μία ενδεχόμενη συμμετοχή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ). Επιπρόσθετα, το θέμα της εθνικής κυριαρχίας της χώρας ήταν παρόν στην καμπάνια υπέρ της Αποχώρησης της χώρας από την ΕΕ στο δημοψήφισμα του 2016, δεδομένου ότι οι Βρετανοί επιθυμούσαν νομοθετική αυτονομία για τη χώρα τους, μη δέσμευση από την αρχή της υπεροχής του Ενωσιακού Δικαίου απέναντι στο Εθνικό, ανεξάρτητο έλεγχο των συνόρων τους και αυτόνομη λήψη αποφάσεων σχετικά με το μεταναστευτικό ζήτημα (Smith, 2017).

Επιπροσθέτως, οι στάσεις άλλων ευρωπαϊκών κρατών σε μία ενδεχόμενη τότε συμμετοχή του ΗΒ στην ΕΕ έχουν επηρεάσει βαθύτατα την οπτική του Λονδίνου απέναντι στο ενωσιακό οικοδόμημα (Haagedoorn, 2017). Πιο συγκεκριμένα, οι δύο πρώτες προσπάθειες της Βρετανίας να αποτελέσει μέλος της ΕΟΚ, το 1963 και το 1967, παρεμποδίστηκαν από τον τότε Γάλλο Πρόεδρο Charles de Gaulle, ο οποίος άσκησε βέτο στην αίτηση συμμετοχής της. Ο Πρόεδρος Pompidou, ωστόσο, ο οποίος ανέλαβε μετά τον De Gaulle, ήταν λιγότερο επιφυλακτικός απέναντι στη βρετανική συμμετοχή στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, παρόλο που ήταν πολύ προσεκτικός μέχρι το τέλος (Smith, 2017).

Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι οι διαχωρισμοί απόψεων εντός των βρετανικών κομμάτων επηρέασαν και τα δύο δημοψηφίσματα που διεξήχθησαν στη χώρα τόσο το 1975, όσο και το 2016 για την παραμονή της στις ΕΚ και την ΕΕ αντίστοιχα. Ειδικότερα, η Βρετανία έγινε μέλος της ΕΟΚ κατά την πρωθυπουργία Heath, του οποίου το κόμμα (Συντηρητικοί) ήταν διχασμένο σχετικά με το θέμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Το Εργατικό Κόμμα, επίσης, αντιμετώπιζε παρόμοιες διαφωνίες στο εσωτερικό του, γεγονός που οδήγησε στο δημοψήφισμα για την παραμονή της Βρετανίας στις ΕΚ το 1975, δύο χρόνια μετά την είσοδο της χώρας. Ομοίως, κατά τη διάρκεια του δημοψηφίσματος του 2016 υπήρχε έντονος διχασμός τόσο ανάμεσα στους πολιτικούς όσο και στα ΜΜΕ. Ωστόσο, τα αποτελέσματα αυτής της αναμέτρησης ήταν εντελώς διαφορετικά από αυτά του 1975 (Haagedoorn, 2017).

Στις δεκαετίες που μεσολάβησαν των ετών 1975 – 2015 το κάλεσμα για ένα νέο δημοψήφισμα ήταν έντονο. Η απόφαση του Πρωθυπουργού Cameron να διεξάγει το δημοψήφισμα για την παραμονή της Βρετανίας στην ΕΕ, ήταν ένα μέσο να συγκρατήσει το κόμμα του, το οποίο ήταν διχασμένο πάνω στο θέμα. Ο ίδιος, όμως, εκτιμούσε ότι ο λαός θα αποφάσιζε υπέρ του “remain”. Παρόλα αυτά, οι τέσσερις δεκαετίες συσσωρευμένης πικρίας ανάμεσα στους υποστηρικτές του “leave”, οδήγησε σε μία σκληρή, όμως επιτυχημένη καμπάνια καταλήγοντας, τελικά, στην έξοδο της Βρετανίας από την ΕΕ (Smith, 2017).

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι η αρχική υπόσχεση του Cameron για τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος του 2016, επηρεάστηκε όχι μόνο από την πίεση που δεχόταν ο ίδιος από τους ευρωσκεπτικιστές βουλευτές εντός του Συντηρητικού Κόμματος, αλλά και από την αυξανόμενη δημοτικότητα του Κόμματος Ανεξαρτησίας του Ηνωμένου Βασιλείου (UKIP). Επιπλέον, η πλειοψηφία των βρετανικών πολιτικών κομμάτων, είχε υποσχεθεί κάποια στιγμή στο παρελθόν την διεξαγωγή ενός δημοψηφίσματος για την παραμονή της Βρετανίας στην ΕΕ, προκειμένου να αμβλυνθεί ο ευρωσκεπτικισμός των πολιτών (Carl et al., 2018). Τέλος, αυτή η απόφαση του Cameron ήταν πολύ δημοφιλής ανάμεσα στους Βρετανούς, καθώς το 70% των πολιτών επιθυμούσε τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος (Clark, 2011).

Έτσι, στο δημοψήφισμα του Ιουνίου του 2016 το 51,9% των Βρετανών ψήφισαν υπέρ της αποχώρησης της χώρας από την ΕΕ, ενώ το 48,1% επιθυμούσε την παραμονή της [1]. Οι κύριες αιτίες που οδήγησαν σε αυτά τα αποτελέσματα ήταν η έλλειψη ευρωπαϊκής ταυτότητας των Βρετανών και ο συνεπακόλουθος ευρωσκεπτικισμός που τους διακατείχε τα τελευταία 40 χρόνια (Carl et al., 2018).

Οι Συμφωνίες Εμπορίου και Συνεργασίας ΕΕ-ΗΒ: η περίπτωση της κινητικότητας των πολιτών

Μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων του συγκεκριμένου δημοψηφίσματος ξεκίνησε μία μεγάλη και δύσκολη διπλωματική προσπάθεια, τόσο από την πλευρά της Βρετανίας όσο και από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προκειμένου να επιτευχθεί μία Συμφωνία που θα ικανοποιούσε τις ανάγκες και των δύο μερών. Αν και το ΗΒ αποχώρησε από την ΕΕ στις 31 Ιανουαρίου 2020, παρέμεινε στην ενιαία αγορά και στην τελωνειακή ένωση για να διαπραγματευτεί τις μελλοντικές του σχέσεις με την ΕΕ (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2020).

Από την 1η Ιανουαρίου 2021 το πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ ΕΕ και Βρετανίας αποτελείται από τέσσερις Συμφωνίες ποικίλου περιεχομένου. Ο πυρήνας των επαφών τους είναι πλέον η Συμφωνία Εμπορίου και Συνεργασίας, ενώ οι άλλες δύο Συμφωνίες που υπογράφηκαν ταυτόχρονα, η Συμφωνία ΕΥΡΑΤΟΜ - ΗΒ, για την ασφαλή χρήση της πυρηνικής ενέργειας, και η Συμφωνία περί ανταλλαγής πληροφοριών, είναι συμπληρωματικά έγγραφα που διευθετούν περαιτέρω εκκρεμότητες. Ταυτόχρονα, δεν πρέπει να αγνοηθεί και αυτή καθ’ αυτή η Συμφωνία αποχώρησης της Βρετανίας από την ΕΕ (Lazowski, 2020).

Με τη Συμφωνία Εμπορίου και Συνεργασίας, η οποία συνήφθη τον Δεκέμβριο του 2020 μεταξύ ΕΕ και Βρετανίας, διευθετήθηκαν πολλά ζητήματα που απασχολούσαν και τα δύο μέρη. Ένα από τα μεγαλύτερα θέματα ήταν οι μετακινήσεις των πολιτών από και προς την ΕΕ και, φυσικά, τις αλλαγές που επρόκειτο να υπάρξουν.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι πριν το Brexit η κινητικότητα των πολιτών μεταξύ ΕΕ και Βρετανίας ήταν απλούστερη και ευκολότερη στις βάσεις των αρχών της ευρωπαϊκής Συνθήκης Σένγκεν, η οποία και ρυθμίζει θέματα κυκλοφορίας των πολιτών της Ένωσης. Επισημαίνεται, βέβαια, ότι αν και η Βρετανία ήταν μέλος της ΕΕ, δεν υπήρξε ποτέ μέλος της Συνθήκης (δυνατότητα opt-out), πράγμα που της επέτρεπε να χρησιμοποιεί τα ευεργετήματα μεν, κατά το δοκούν και κατά περίπτωση δε. Ειδικότερα, η χώρα συμμετείχε μόνο σε συγκεκριμένα σημεία του κεκτημένου της Σένγκεν, όπως το Σύστημα Πληροφοριών Σένγκεν (SIS) (Συμβούλιο της ΕΕ, 2015), εντούτοις οι συνοριακοί έλεγχοι στα σύνορα της με την ΕΕ ήταν μειωμένοι, ενώ η πλειοψηφία των ταξιδιωτών είχε τη δυνατότητα να μετακινείται μόνο με το διαβατήριο ή την ταυτότητά τους. Επιπλέον, όλοι οι Ευρωπαίοι πολίτες μπορούσαν να παραμείνουν στο ΗΒ για επαγγελματικούς λόγους, έχοντας τα ίδια δικαιώματα με τους Βρετανούς, ενώ οι φοιτητές είχαν τη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν ελεύθερα τις σπουδές τους στη χώρα (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2019).

Ωστόσο, με την Συμφωνία Εμπορίου και Συνεργασίας ΕΕ – Βρετανίας που τέθηκε σε προσωρινή εφαρμογή την 1η Ιανουαρίου 2021 (European Commission, 2020), το καθεστώς αυτό τροποποιήθηκε. Συγκεκριμένα, όσον αφορά τα σύντομα ταξίδια και τις διακοπές, και από τη μία πλευρά, οι Βρετανοί πολίτες θα μπορούν να ταξιδεύουν στην ΕΕ, χωρίς να χρειάζονται βίζα, αρκεί η επίσκεψή τους να έχει διάρκεια έως 90 ημέρες. Ωστόσο, είναι πιθανό κανείς να χρειαστεί βίζα ή άδεια παραμονής για να μείνει για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, για εργασία ή σπουδές και για τα επαγγελματικά του ταξίδια [2]. Επιπλέον, οι Βρετανοί δεν είναι υποχρεωμένοι να προβούν στην έκδοση νέου διαβατηρίου, αρκεί το ισχύον διαβατήριό τους να έχει εκδοθεί τα τελευταία δέκα χρόνια και να λήγει το λιγότερο σε έξι μήνες από την ημερομηνία επιστροφής του κατόχου του από το ταξίδι. Παρόλα αυτά, ο τελευταίος κανόνας σχετικά με τους έξι μήνες δεν ισχύει για επισκέψεις στην Ιρλανδία [3]. Από την άλλη πλευρά, οι Ευρωπαίοι πολίτες θα έχουν το δικαίωμα επίσκεψης στο Ηνωμένο Βασίλειο για διάστημα έως και έξι μηνών χωρίς να είναι απαραίτητη η θεώρηση βίζας και θα πρέπει να προσκομίσουν το έγκυρο διαβατήριό τους προκειμένου να εισέλθουν στη χώρα [4].

Η Ευρωπαϊκή Κάρτα Ασφάλισης Ασθενείας (ΕΚΑΑ) έχει δώσει μέχρι τώρα το δικαίωμα σε 27 εκατομμύρια Βρετανούς πολίτες σε ιατρική περίθαλψη που παρέχεται από το κράτος προορισμού, σε περίπτωση που αρρωστήσουν ή έχουν κάποιο ατύχημα σε οποιαδήποτε ευρωπαϊκή χώρα. Προς τούτο, όλες οι κάρτες ΕΚΑΑ που είχαν εκδοθεί πριν το τέλος του 2020 θα παραμείνουν έγκυρες μέχρι την ημερομηνία λήξης τους. Η βρετανική κυβέρνηση έχει δηλώσει ότι θα παρέχει στους πολίτες της τη δυνατότητα έκδοσης μιας νέας κάρτας, της λεγόμενης UK Global Health Insurance Card (GHIC), η οποία θα τους παρέχει τα ίδια δικαιώματα με την ΕΚΑΑ. Ωστόσο, δεν υπάρχουν περαιτέρω λεπτομέρειες ως την ώρα συγγραφής αυτού του κειμένου για το πότε θα ξεκινήσει αυτή η διαδικασία [5]. Η βρετανική κυβέρνηση, επίσης, προτείνει, μέχρι στιγμής, την αγορά ταξιδιωτικής ασφάλισης με ιατρική κάλυψη, σε περίπτωση που κάποιος θελήσει να ταξιδέψει σε οποιαδήποτε χώρα της ΕΕ, ειδικά εάν έχει κάποια χρόνια πάθηση [6].

Ακόμα, οι πολίτες της Βρετανίας δεν θα έχουν πλέον τη δυνατότητα χρήσης των επισπευμένων διαδικασιών ελέγχου διαβατηρίων της Ένωσης. Όταν καταφθάνουν σε μία ευρωπαϊκή χώρα (εκτός της Ιρλανδίας), θα πρέπει να επιδείξουν το εισιτήριο της επιστροφής τους και να αποδείξουν ότι μπορούν να καλύψουν όλα τα έξοδα της διαμονής τους. Επίσης, οι Βρετανοί θα μπορούν να οδηγούν στις χώρες της ΕΕ που θα επισκέπτονται, αρκεί να έχουν μαζί τους την άδεια οδήγησής τους και την ασφάλεια αυτοκινήτου τους σε περίπτωση που μεταφέρουν το δικό τους όχημα. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι οποιοσδήποτε Βρετανός πολίτης θελήσει να ταξιδέψει στην ΕΕ από την 1/1/2021 και επιθυμεί να έχει μαζί του το κατοικίδιό του, θα πρέπει να έχει εκδώσει προηγουμένως ένα πιστοποιητικό υγείας του ζώου (AHC) [7].

Επίλογος

Οι σχέσεις μεταξύ της Βρετανίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης ποτέ δεν υπήρξαν τέλειες. Ανέκαθεν ο ανταγωνισμός ήταν έντονος μεταξύ των δύο μερών, μέχρι που οι δεσμοί τους ήρθαν σε πλήρη ρήξη με το δημοψήφισμα του 2016. Τα πράγματα έγιναν ακόμα πιο περίπλοκα σε πολλούς τομείς, τόσο οικονομικούς όσο και κοινωνικο-πολιτικούς. Πιο συγκεκριμένα, σχετικά με τις μετακινήσεις των πολιτών από και προς τη Βρετανία, είναι εύλογο να καταλήξει κανείς στο συμπέρασμα ότι αυτές θα γίνουν ακόμα πιο σύνθετες και η διαδικασία των ταξιδιών τόσο των Βρετανών όσο και των Ευρωπαίων πρόκειται να περιλαμβάνει περισσότερη γραφειοκρατία στο μέλλον. Ωστόσο, με την υπογραφή των νέων Συμφωνιών, η ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον στους δεσμούς των δύο πλευρών παραμένει ζωντανή, καθώς η κινητικότητα των πληθυσμών ανέκαθεν προωθούσε την έρευνα, τον τουρισμό και την ανταλλαγή εμπειριών και πολιτισμικών στοιχείων.

Υποσημειώσεις

• [1] bbc.com (2016), EU Referendum Results, Διαθέσιμο εδώ
• [2] gov.uk (2020), Visiting the EU, Switzerland, Norway, Iceland or Liechtenstein Διαθέσιμο εδώ
• [3] gov.uk (2020), Visiting the EU, Switzerland, Norway, Iceland or Liechtenstein Διαθέσιμο εδώ
• [4] gov.uk (2020), Visiting the UK as an EU, EEA or Swiss citizen Διαθέσιμο εδώ
• [5] bbc.com (2020), Travel after Brexit: How will it affect my holidays to the EU? Διαθέσιμο εδώ
• [6] gov.uk (2021), Healthcare for visitors to the UK from the EU Διαθέσιμο εδώ
• [7] gov.uk (2020), Visiting the EU, Switzerland, Norway, Iceland or Liechtenstein Διαθέσιμο εδώ

Βιβλιογραφία

• Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2019), Σένγκεν: Όλα όσα χρειάζεται να γνωρίζετε για τη ζώνη ελεύθερης κυκλοφορίας της ΕΕ. Διαθέσιμο εδώ
• Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2020), Συμφωνία Brexit: πώς θα σας επηρεάσουν οι αλλαγές στις σχέσεις ΕΕ – Ηνωμένου Βασιλείου. Διαθέσιμο εδώ
• Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2015), Ο χώρος Σένγκεν. Διαθέσιμο εδώ
• Carl N., Dennison J., Evans G. (2019), European but not European enough: An explanation for Brexit, European Union Politics, 20(2). Διαθέσιμο εδώ
• Clark T. (2011), Eu referendum: poll shows 49% would vote for UK withdrawal, theguardian.com. Διαθέσιμο εδώ
• European Commission (2020), EU - UK Trade and Cooperation Agreement: protecting European interests, ensuring fair competition, and continued cooperation in areas of mutual interest. Διαθέσιμο εδώ
• Haagedoorn S. (2017), The historical evolution of the EU – UK relations, European Council. Διαθέσιμο εδώ
• Lazowski A. (2020), Mind the Fog, Stand Clear of the Cliff! From the Political Declaration to the Post - Brexit EU - UK Legal Framework - Part 1, European Papers, vol. 5, No. 3. Διαθέσιμο εδώ
• Smith J. (2017), The UK’s journeys into and out of the EU: destinations unknown, εκδόσεις Routledge 

Συνθήκες και Συμφωνίες

• Συμφωνίες μεταξύ ΕΕ – Βρετανίας. Διαθέσιμες εδώ
• Συνθήκη της Λισαβόνας. Διαθέσιμη εδώ
• Συνθήκη του Μάαστριχτ. Διαθέσιμη εδώ
• Συνθήκη Σένγκεν. Διαθέσιμη εδώ